Nicolas Bourriaud küratörlüğünde “Yedinci Kıta” başlığıyla gerçekleşen 16. İstanbul Bienali, gezegenimizi tehdit eden insan faaliyetlerini ve sonuçlarını çarpıcı biçimde ortaya koyuyor. İklim krizinin kapımızı çaldığı şu günlerde, attığımız her bir çöpün, tükettiğimiz her bir damla suyun doğanın hassas dengesini etkilediğinin ve onda onarımı belki de yıllarca sürecek ya da mümkün olmayacak izler bıraktığının, dolayısıyla uygarlığımızın mevcut haliyle sürdürülebilir olması için yaşam pratiklerimizde ciddi değişiklikler yapmak zorunda olduğumuzun altını çizen yapıtlar, küratörün belirlediği “tarih”, “coğrafya”, “demografi”, “kültür”, “arkeoloji” ve “siyaset” alt başlıkları çevresinde gelişiyor.
İnşası devam eden Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nin bir bölümünü, Pera Müzesi’ni ve Büyükada’yı mesken tutan bienali adım adım geziyor ve her mekânda öne çıkan eserleri sizler için inceliyoruz.
Resim ve Heykel Müzesi
Bienalin belkemiğini oluşturan ve kırka yakın eserin yer aldığı ilk durağımızdaki görülmeye değer yapıtları, temel yaklaşımlarına göre üç kategoriye ayırmak mümkün: şiirsellik, hiciv ve bilgi üretme. Bu mekândaki en şiirsel yapıtlardan biri, Brezilyalı genç sanatçı Jonathan de Andrade’nin O Peixe (2016) adlı filmi. Brezilya’nın kuzeydoğusunda yaşayan balıkçılara özgü bir ritüeli konu alan film, doğal kaynakları tüketirken ona saygıyla yaklaşmanın; kendimizi doğanın karşısında değil, onun bir parçası olarak görmemizin mümkün olduğunu; belki de tüm insanlığın, bu konuda Batı uygarlığının “ilkel” olarak tanımladığı yerli halkları örnek alması gerektiğini düşündürüyor.
Deniz Aktaş’ın Umudun Yıkıntıları (2019) başlıklı çizimleri de, doğaya ve kendi geleceğimize verdiğimiz zararı şiirsel bir dille anlatan etkili çalışmalar arasında.
Burada Aktaş, 19. yüzyıl sanat tarihinde önemli bir yere sahip olan ressam Caspar David Friedrich’in Umudun Enkazı adlı yapıtına gönderme yaparak, doğaya verdiğimiz zararın günün sonunda yine bize geri döneceğinin altını çiziyor.
Güney Afrikalı Turiya Magadlela’nın külotlu çoraplarla mistik, korunaklı, mağarayı andıran bir alan yarattığı Mashadi bunun böyle devam edip gideceğini söylerdi (2019) görülmeye değer bir diğer iş.
Sanatçı, kadın erotizmiyle bağdaştırdığı çorapları hem cinsiyet, hem de ırk temelli toplumsal ayrışmalara değinmek için kullanıyor ve bunlarla bağlantılı olarak süregelen emek sömürüsüne de göndermede bulunuyor. Emek meselesini gündemine alan bir diğer iş ise, Mariechen Danz’ın Fosilleşen Organlar (2016-2019) başlıklı yerleştirmesi.
Haliç Tersanesi’nden tuğlaların replikalarını kullanan sanatçı, insan emeğiyle üretilen bu nesnelerin üzerine beden kalıntılarını işleyerek gelecekte insan tanımının neye evrileceğini; onu inceleyen bilgi sistemlerinin nasıl dönüşeceğini tartışmaya açıyor.
Bienaldeki işlerde dikkat çeken bir diğer yaklaşım kara mizah ve hiciv. Lunapark düzeneği imalatçısının çöpleriyle mimari maketleri birleştiren Japon sanatçı Simon Fujiwara’nın Dünya Çok Küçük (Hapishane) (2019) adlı işi tek kelimeyle nefes kesici ve tüm bienalin en güçlü işlerinden biri.
Günümüz bireyinin doğumdan ölüme uzanan yaşam çizgisini şekillendiren mimari yapılar ve temsil ettikleri belli başlı kurumları hicveden sanatçı, kapitalizmin emek sömürüsünün bize allanıp pullanarak eğlence kisvesi altında sunulduğunu tüm çıplaklığıyla gözler önüne seriyor. Kısacası bize ait olduğunu zannettiğimiz yaşamlarımızın, aslında sistemin devamlılığı için hammadde görevi gördüğünü; batan bir gemide dans etmeye devam eden yolcular gibi olduğumuzu kara mizah ile yüzümüze vuruyor. İranlı sanatçı Tala Madani’nin Köşe Tabloları (2018-2019) serisinden yapıtları da benzer bir yaklaşıma sahip ve görülmeye değer.
Burada sanatçı, tuval resminden beklentilerimizi alaşağı ederken onu hareketli imge ile de diyaloğa sokuyor. Üstelik bunu yaparken hem kitleleri peşinden sürükleyen, hem de onları gözetleyip kısıtlayan ve suçüstü yakalayan iktidar kavramına alaycılıkla yaklaşıyor. Politik hicvi başarıyla kullanan bir diğer sanatçı ise Güney Kore’den Haegue Yang; Kuluçka ve Tükenmişlik (2018) adlı duvar kâğıdı çalışmasının İstanbul’a özgü bir versiyonuyla Aracılar (2015-2019) serisinden nesneleri içeren yerleştirmesinde Yang, gerçeküstü bir kurgunun içindeki mistik öğeleri, Kuzey ve Güney Kore liderlerinin 2018’de gerçekleşen tarihi buluşmasının arka plan sesiyle birlikte sunuyor.
İlk bakışta neredeyse psikedelik olarak tanımlayabileceğimiz ortam, siyaset arenasının aslında büyü ya da batıl inançlardan daha rasyonel eylemlerin ortaya konduğu bir alan olmadığını ima ediyor.
Bienalde araştırma ve bilgi üretmeye dayalı işlerin önemli bir yer tuttuğunu söylemek yanlış olmaz. Bu bağlamda Elmas Deniz, Feral Atlas Collective, Suzanne Treister ve Agnieszka Kurant’ın yapıtları mutlaka görülmesi gerekenler arasında. Elmas Deniz’in bir arada sergilediği İsimsiz bir derenin tarihi (Pinna Nobilis) ve Kayıp Sular (2019), İstanbul’da ve Bergama’da yitirdiğimiz akarsu yataklarının yanı sıra onlarla birlikte yitip giden ekosistemin bir nevi arkeolojik kalıntılarını konu alıyor.
Deniz, Bomonti’den Taksim’e uzanan alandaki eski dere yataklarına dair topoğrafik bilgileri üç boyutlu bir rölyef üzerinde sunuyor. Feral Atlas Collective (Yabanıl Atlas Kolektifi) ise bienalde müthiş bir interdisipliner araştırma çıktısıyla yer alıyor.
Metin, illüstrasyon, ses ve video gibi birçok mecrayı kullanarak, dünyanın farklı yerlerinden ve tarihin farklı dönemlerinden seçilmiş ekolojik tahribat örneklerini bize bir nevi rapor eden grup, çeşitli alanlardan gelen bilim insanları ve sanatçıların işbirliğinden doğmuş.
Bienalin en etkili işlerinden biri İngiliz sanatçı Suzanne Treister’e ait. Olağanüstü bir araştırma ve veri işleme sürecinin bir sonucu olan Bahçıvan HFT (2015) başlıklı yerleştirmede Treister, küresel sermayenin çok büyük bir bölümünü elinde tutan petrol, finans, ilaç ve bilişim firmalarının borsa hareketlerinin izini sürerken, yarattığı kurgusal karaktere psikotropik ilaçlar ve bitkilerle ilgili deneyler yaptırarak bu iki veri evrenini numeroloji üzerinden birbiriyle ilişkilendiriyor. Sanatçı, böylece algılarımız üzerinde oynanan oyunlara dolaylı ve eğlenceli bir şekilde dikkat çekiyor.
Son olarak Agnieszka Kurant çeşitli eserlerinden bir seçki sunduğu yerleştirmesinde, doğal ile insan yapımı arasındaki sınırlarda gezinerek, ikisi arasındaki etkileşimi yarı nesnel, yarı kurgusal bağlamlar içinde çözümlüyor.
Buradaki en ilginç işler, protesto gruplarına ait sosyal medya kanallarına an be an egemen olan duygudurumuna göre sürekli renk ve form değiştiren sıvı kristal tablo ve otomobil boyası atıklarından meydana gelse de organik ve katmanlı bir kayayı andıran Post-Fordit 1 (2019).