Sankt-Peterburg’da bulunan Ermitaj Müzesi’nde, iki yıllık bir hazırlık sürecinin ardından 2001 yılının Noel arifesinde 90 dakikalık tek çekim halinde gerçekleşen Sokurov’un “Russian Ark” (Rus Hazinesi) filmi, kamera dolaşımı, oyuncu koreografisi ve sahne senkronizasyonu açısından sinema sanatının başyapıtlarından bir olarak kabul ediliyor. Ermitaj’ın 35 salonunu kapsayan, toplamda 1,3 kilometre boyunca ilerleyen çekim ekibine 200 oyuncu, 3 orkestra ve sayısız figürana yer veren “Rus Hazinesi”, adeta müzenin 300 yıllık tarihini özetleyen bir zaman kapsülü görevini üstlenmiş. Rus tarihi ve kültürüne dair göndermeleri kolaylıkla kaçırabilirsiniz, ama genel olarak klasik resim sanatıyla ilgili herkesin bilindik referanslar yakalayabileceği bu olağanüstü filmin çekim parkuru boyunca Rembrandt, Rubens, Van Dyck ve El Greco gibi klasik resim sanatının parlak isimlerine ait tablolar görünüyor olsa da kamera asla durmaz.
Sokurov’un bizzat üstlendiği dış ses ile “Ziyaretçi” olarak isimlendirilen, filme nasıl konumlandığı tam olarak anlatılmayan Avrupalı bir gezginin Rus kültürünün Avrupalılaşma serüvenine ilişkin bazı alaycı yorumları da içeren diyaloğun eşliğinde şahit olduğumuz bu resm-i geçidin ana temaları, sanata ve güzelliğe neden değer verilip korunması gerektiği ve dönüşümlerle dolu tarihle günümüzde bir ilişkinin nasıl kurulabileceğidir. Gezgin, müze tutkunlarının da çok iyi bildiği o spesifik vernik kokusuna göndermede bulunurken bazı ziyaretçiler veya görevlilerle takışıyor, görme engelli bir kadının Van Dyck’ın tablosunu yorumlamasına eşlik ediyor, bu arada Ampir tarza veya Puşkin’e ilişkin yorumlarını da dinliyoruz; eslbette sanat, yalnızca ilgi ve zaman gerektiren görsel bir hadise değil, aynı zamanda farklı ideolojilerin, anlatıların ve güç söylemlerinin de aracıdır.
Özel bir not olarak şunu da eklemekte fayda var, filmin Rusça adında geçen “kovçeg” sözcüğü Türkçeye “hazine” olarak çevrilmiş ama “tabut”, “Nuh’un gemisi” gibi başka anlamları da var. Bu bağlamda, Sokurov için Ermitaj Müzesi, tarihsel mesafenin açıldıkça sembol ve anlatılarına dair anahtarı kaybolan bir dünyanın fragmanlarına sahip çıkan, değişim, savaş ve devrimlerin yarattığı denizdeki dalgalarla çevrili, hayaletlerle dolu bir gemi görevini de üstleniyor.
Ne var ki, modernizmin bakış açısından muhafazakâr gibi görünse de Sokurov’un filmi revizyonist bir yaklaşım sunmuyor. Sanatsal birikime dair bir saygı sunarken, “yüksek” olarak kabul edilen klasik sanatın ne denli kırılgan ve utangaç olduğunun altını çiziyor. Evrensel olanın formüllere dayalı bir denklemden oluşamayacağını, güzellik ve sonsuzluk arayışının aslında akan hayattan beslendiğini de son sahnedeki cümlelerle ifade ediliyor: “İzleyin. Deniz her yerde. Sonsuza kadar var olacağız, sonsuza kadar yaşayacağız.”
Coşkun Sami